جاذبه های گردشگری

ویرایشگر متن

فیروزه ، سوغات خراسان

خراسان و شهرستان های نيشابور و فیروزه علاوه بر اینکه مهد علم و فرهنگ دوره هايي از تاريخ تمدن اسلامي و زادگاه دانشوران و مردان نامدار تاريخ ايران است، از دوره هاي بسيار كهن نيز به داشتن جواهري گران بها به نام فيروزه به شهرت جهاني رسيده است.

از تاريخ دقيق كشف فيروزه و نحوه استخراج آن در گذشته هاي دور و به ويژه تا پيش از زمامداري پادشاهان صفوي ، اطلاعات جامعي در دست نيست اما احتمال مي رود كه در اوج شهرت و آباداني نيشابور و شهرستان فيروزه (كه با نام تحت جلگه بخشي از توابع نیشابور محسوب می شده ) ، ساكنين اين منطقه از وجود فيروزه و نحوه استخراج آن آگاهي داشته ند.

قديمي ترين اسنادي كه در مورد فيروزه خراسان در شهرستان هاي فيروزه و نیشابور سخن گفته اند ، كتاب هايي نظير :

ـ كتاب « جهان نامه » تأليف محمد بن بكران ( خراساني ) ، كه در سال 605 هجري قمري به نام سلطان علاء الدوله ي خوارزمشاه تأليف شده .

ـ « عرايس الجواهر و نفايس الاطايب » ابوالقاسم عبدالله كاي ( به سال 700 هـ .ق ) و «‌ تنسوخ (ق) نامه ايلخاني » منتسب به خواجه نصيرالدين طوسي مي باشد.

در طي دوره صفويه و پس از آن ، سياحان خارجي و داخلي نظير ژان باپتيست تاورنيه ( جواهر سازي مشهور فرانسوي به سال 1046 هـ .ق ) ، فريزر ( 1238 هـ ق ) ، آرثور كانالي ( 1246 هـ ق ) ، ژنرال فريه ( 1261 هـ ق ) ، كرزن ( 1309 هـ ق ) ، صنيع الدوله (‌1303 هـ .ق ) و ... از فيروزه و فيروزه تراشان نيشابور بسيار سخن گفته اند و برخي ( ژنرال فريه ) اشاره كرده اند كه عده اي از فيروزه تراشان نيشابور از « بدخشان تاجیکستان » ، به اين شهر آمده اند.

معادن فيروزه در 35 كيلومتري شمال غربي مركز شهرستان(شهر فیروزه) ، در دامنه هاي جنوبي ارتفاعات بينالود و در 4 كيلومتري دو روستاي معدن پایین و معدن بالا ، از دهستان فيروزه ، بخش مرکزی شهرستان فيروزه واقع شده است و تمامي فيروزه كاران اين شهر نيز همه بومي هستند و هنرمنداني در نیشابور ، مشهد و اصفهان به اين كار اشتغال دارند.

سنگ فيروزه معمولاً در كنار سنگ چخماق و به صورت رگه هاي بسيار باريك در لابه لاي سنگ هاي آذرين ( آتشفشاني ) شكل مي گيرد. اين سنگ از عناصري چون مس ، آلومينيوم ، فسفات ،‌ هيدرواكسيد و آب تشكيل شده كه بسته به نوع و درصد اين تركيبات و محل تشكيل آن ، داراي طيف وسيعي از رنگ آبي كمرنگ ، پررنگ ، سبز روشن و در مواردي تا سبز تيره مي باشد. بهترين و گرانبهاترين نوع آن نيز با رنگ آبي سير و عجمي ناميده مي شود. وزن مخصوص فيروزه بين 62/2 تا 83/2 و سختي آن برابر شيشه يعني 6 است.

انواع فيروزه با توجه به محيطي كه فيروزه از آن به دست مي آيد ( جنس توده هاي معدن ) به دو نوع فيروزه سنگي و خاكي تقسيم بندي شده كه نوع خاكي آن از مسيل ها و رسوبات به دست مي آيد و به دليل عدم تغيير رنگ آن با گذشت زمان ، گران بهاتر و مرغوب تر مي شود . نوع سنگي آن نيز از ميان سنگ هاي آذرين استخراج مي گردد.

از نظر كيفيت ( مرغوب بودن ) فيروزه ، انواع آن قبل از تراش شامل موارد ذيل مي باشد :

1ـ فيروزه عجمي : گرد و درشت است و تقريباً خالص و بدون رگه مي باشد ، رنگ آن آبي سير و گران قيمت ترين نوع فيروزه است.

2ـ عجمي نيم رنگ : از نوع قبلي كم رنگ تر و داراي كمي ناخالصي است.

3ـ عربي : فيروزه تخت ، با لايه هاي نازك است با رنگ آبي سير.

4ـ توفال : مانند عربي است ، داراي ناخالصي بوده و سنگ آن از ميان رفته و فقط لايه اي از فيروزه با رنگ آبي سير باقي مانده است.

5ـ توفال نيم رنگ : از نوع قبلي كمي روشن تر است.

6ـ توفال سفيد : رنگ آبي خيلي روشن دارد ، احتمالاً نام ديگر آن شروام مي باشد.

7ـ چغاله ( چاغوله ) : فيروزه اي درشت ، شبيه عجمي اما به رنگ آبي كم رنگ .

8 ـ شجري : داراي ناخالصي به شكل شاخ و برگ درخت و رگه دار است.

9ـ شكوفه : فيروزه اي است ريزتر از چغاله و فيروزه كمي دارد.

10ـ فيروزه چال يا نرم : اين فيروزه كمي بزرگتر از عدس بوده كه در سنگ هاي معدن ديده مي شود.

11ـ فيروزه درشت : سنگ هاي نسبتاً بزرگي است كه در آن رگه هاي باريك و پراكنده و نازك فيروزه ديده مي شود و نازل ترين نوع آن است.

فيروزه در اثر چربي تغيير رنگ مي دهد و در مقابل رطوبت يا خشكي به سبزي مي گرايد. اشكال مختلف آن را مي توان بيضي ، قلبي ، انگشتري و برجسته ناميد و براي مراقبت و حفظ اصالت فيروزه ، آن را در ميان خاك اره يا ماسه مرطوب نگداري مي كنند .

در گذشته فيروزه را با انفجار صخره ها يا به طريق سنتي با خيساندن سنگ ها استخراج مي كردند ، به اين ترتيب كه قلوه سنگ هاي جدا شده از كوه را در حوضچه هاي پر از آب قرار مي دادند و پس از اين كه قلوه سنگ ها كاملاً خيس و سست مي شد ، آن ها را سايش داده ، فيروزه را جدا مي كردند . اما امروزه با استفاده از يك چرخ برقي ، قطعات سنگ معدن را سايش داده و فيروزه را به سهولت ( با افت كم ) از آن جدا مي سازند .

از فيروزه بيشتر به عنوان نگين و ترصيع در انگشتر ، گردن بند ، دست بند و ظروف نقره استفاده مي كنند . در گذشته فیروزه مرغوب به مسکو در روسیه و ایتالیا ارسال می شد ولی در حال حاضر مراكز مهم فيروزه تراشي و فروش آن عبارتند از :

روستا های معدن بالا و پایین ، شهر فیروزه مرکز شهرستان فيروزه , مجموعه ميراث فرهنگي ( كاروان سراي شاه عباسي ) و مجموعه تاريخي ـ تفريحي آرامگاه خيام در نیشابور و بازار های شهر مشهد

خواص و فواید

نگاه به فیروزه چشم را تقویت می کند و استفاده از سرمه آن و هم چنین گذاشتن آن بر روی چشم ها برای تقویت چشم و درمان بیماریهای چشمی مفید است. گذاشتن فیروزه بر روی چاکرای گلو برای درمان گلو درد، تقویت تارهای صوتی و درمان بیماری های ریوی و تنفسی موثر می نماید.

فیروزه قلب را تقویت می کند وسعه صدر می دهد. این سنگ، افسردگی های روحی و روانی و هم چنین ناراحتی های عصبی را درمان می کند و باعث آرامش می شود.

استفاده از انگشتر و یا گردن بندی از آن، برای دور کردن انرژی های منفی به ویژه چشم زخم و آثار آن بسیار مناسب است. این سنگ مانند ، عقیق، حرز بسیار مهمی در برابر حوادث و بلایا به شمار می رود و برای آسان شدن کارها و رونق در کسب و کار بسیار مفید می نماید.

اماکن تاریخی و دیدنی

مهمترین آثار تاریخی و دیدنی شهرستان فیروزه که جاذب گردشگرندعبارتند از :

1-کاروان سرای تاریخی و زیبای روستای شوریاب

در داخل روستای شوریاب در جنوبی ترین قسمت دهستان طاغنکوه جنوبی و 18 کیلومتری شهر همت آباد مرکز بخش طاغنکوه واقع شده است.

این کاروانسرای زیبا و بزرگ در دوره قاجاریه احداث شده و جزو کامل ترین کاروانسراهای این دوره محسوب می گردد.این بنا دارای یک پلان هشت و نیم هشت مستطیل شکل است و عناصر اصلی این بنا شامل چهار ایوان ، چهار اصطبل ، حیاط مرکزی و عناصر فرعی شامل شاه نشین طاقچه ها و طبقات بالا ، بخاری دیواری و ... است.ایوان ورودی امل مناره می باشد.

این کاروانسرا از جمله کاروانسراهای واقع شده در دشت با حیاط مرکزی است که به شیوه چهار ایوانی ساخته شده و ایوان های پیرامون حیاط دو طبقه اند و دارای شاه نشین است. کتیبه های سنگی حجاری شده زیبا روی سر در ورودی کاروانسرا قرار دارد که مربوط به دوره قاجاریه است.( متأسفانه تعدادی از کتیبه های سنگی در سال های اخیر به سرقت رفته است.) بقیه نیز به موزه شهر نیشابور منتقل گردیده است . این کاروانسرا در سال های اخیر به شدت رو به تخریب بوده و اخیرا در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

نمایی از سر در ورودی کاروانسرای شوریاب/ عکس از محمد تاجیک /1389

2- عمارت و باغ نشاط (سالار) تقی آباد

این باغ در حدود سال ۱۳۲۶ ه.ق توسط آقابالاخان سالار معتمد( گنجی)از خوانین بزرگ خراسان و منطقه احداث شد. روی هم رفته، این مکان شامل عمارت شمالی، مرکزی، حصار، برج، بارو و... است. قدیمی ترین قسمت باغ عمارت شمالی آن است. طبقه ی همکف عمارت مرکزی در زمان مرحوم سالار معتمد بنا شده است.

باغ در گذشته پوشیده از درختان کاج، پسته و... بوده است. عمارت مرکزی باغ نشاط آراسته به آجرکاری های زیبایی است. روایت است استاد کمال الملک هنرمند و نقّاش مشهور ایرانی در اواخر عمر خویش در این مکان ساکن بوده است.

باغ نشاط طی شماره 4492 در فهرست آثار ملی کشور ثبت گردیده وتحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی و گردش گری قرار دارد و کار بازسازی آن از سال 1391 شروع شده است.

باغ نشاط فیروزه درشمار باغهای سنتی ایران و متعلق به اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی اول است و در فاصله سه کیلومتری شمال شهر فیروزه واقع شده است. این باغ درگذشته دارای درختان زیادی از نوع کاج و پسته بود که به علت کم آبی بیشتر این درختان خشک و یا قطع شده اند.آقا بالاخان سالار معتمد (گنجی) از خوانین بزرگ خراسان و منطقه حدود 130 سال پیش این باغ تاریخی را احداث کرده است.

باغ نشاط با 16 هکتار مساحت به شکل مستطیل و دارای دو عمارت مرکزی و شمالی،حصار،برج و بارو است که سر در ورودی ها و دور پنجره های عمارتهای آن با گچ بری ها و آجر کاری های زیبائی تزیین شده است.

این باغ تاریخی در سال 1385 به شماره 4492 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.شایان ذکر است این باغ تاریخی اخیرا” از سوی اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان فیروزه مورد مرمت و بازپیرایی قرار گرفته و زیرساختهای لازم از قبیل برق –آب شرب- مخابرات و سرویس بهداشتی درآن فراهم شده است. و عمارت مرکزی این باغ تاریخی هم اکنون محل استقرار اداره میراث فرهنگی شهرستان فیروزه می باشد.

استقرار کارگاه و فروشگاه فیروزه تراشی درباغ نشاط که همزمان با اتمام مرمت فاز نخست باغ صورت گرفت از جمله جاذبه های تازه باغ نشاط است که این خود گامی مهم در جهت معرفی و شناخت این هنر- صنعت ارزشمند به گردشگران و علاقمندان است. خوشبختانه با برنامه ریزی اداره میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری شهرستان اولین تور گردشگری برنامه ریزی شده از استان تهران در فروردین ماه 92 ،استقبال قابل توجهی از باغ نشاط و خرید محصولات هنری کارگاه فیروزه تراشی آن صورت پذیرفت.

نمایی از عمارت مرکزی باغ نشاط / عکس از محمد تاجیک / شهریور 1392

3- چشمه آب معدنی(آب گرم) گرماب

در قسمت جنوبی روستای گرماب بزرگ مرکز دهستان طاغنکوه جنوبی و در کنار امامزاده روستا ، یک چشمه آب گرم (آب معدنی)وجود دارد که قدمتی بیش از روستا ی گرماب دارد .و وجه تسمیه ( علت نامگذاری) روستا نیز وجود همین چشمه می باشد.

وجود امامزاده ابوالقاسم ازنوادگان امام موسي كاظم(ع)باعث شده بود كه مردم اين روستا از قدیم آب اين چشمه را با توجه به قرارگرفتن دركنارامامزاده، شفادهنده تلقي كنندكه با توجه به آزمايشات انجام شده برروي اين آب،ثابت شده كه درتسكين بسياري ازدردهاي عضلاني و دربهبودي بيماري هاي پوستي تأثيرفراواني دارد.

آب آن از دسته آب های کلروره سولفاته کلسیک است، كه درسطح كشور از اين لحاظ رتبه اول را داراست. اطراف آن از رسوبات دوران چهارم زمین شناسی پوشیده شده است.

منطقه ای که روستای گرماب و چشمه آن قرار گرفته توسط خاک ها و رسوبات مربوط به دوره کواترنر (آخرین دوره زمین شناسی) پوشیده شده اما کوه های اطراف که جزوکوه های طاغنکوه جنوبی ( بخشی از رشته کوه جغتای) است و سنگ مادر منطقه را تشکیل می دهد مربوط به سنگ های ولکانیک( آتشفشانی)دوره ائوسن از دوران سوم زمین شناسی ( سنوزوئیک)می باشد.

4- منزل استاد کمال الملک نقاش بزرگ ایرانی در روستای حسین آبادکمال در 3 کیلومتری جنوب شهر فیروزه

محمد غفاری معروف به” کمال الملک”بسال 1264 هجری قمری در شهر کاشان و در خانواده ای هنرمند به دنـیـا آمـد پدرش میرزا بزرگ فرزند میرزامحمد بوده و عمویش نقاش زبردستی بود که بعدها لقب”صنیع الملک”گرفت.استاد پـس از گذراندان تحصلات مقدماتی در کاشان ، به تهران رفت وبه مدرسه ی دارالفنون وارد شد و طولی نکشید که به لقب”نقاش باشی” ملقب گردید0 استاد در 22اردبهشت سال 1307 به نیشابور عزیمت نمود ودر ملک شخصی خویـــش در روسـتـای حسین آباد کمال که به گفته ی برادر زاده ی ایشان؛در حدود پنج سال قبل از ورود به نیشابور،آن را خریداری نموده بود.استاد کمال الملک در هنگام انتخاب روستای حسین آباد ؛این محل را از هر حیث واجد شرایط برای اقامت یافت وآن را خریداری نمود ،در آنجا عمارتی بنا نهاد که دارای شش اتاق به ابعاد تقریبی 4در5متر بوده ودر قسمت شمال عمارت به داخل حیاط منزل راه داشته است وکمی بالاتر در قسمت شمال حـیـا ط،چـنـد باب خانه به عنوان مطبخ خانه وانبار احداث شده است.

استاد کمال الملک از(22 اردبهشت ماه سال 1307 تا 27 مرداد ماه سال 1319)هجری شمسی در روستای حسین آباد زندگی کرد ودر (27مرداد ماه 1319)چشم از دنیا فروبست وپیکرش در جوار شاعر روشن ضمیر،شیخ فریدالدین عطار ،در نیشابور مدفون گردید.درزمان اقامت استاد شخصیتهای سیاسی و اجتماعی زیادی جهت دیدار وی به روستای حسین آباد کمال سفر می کردند که استاد شهریار از جمله مشهورترین آنهاست. .خانه استاد در فهرست آثار ملی به شماره 8958 ثبت گردیده است.شایان ذکر است تا کنون منزل استاد در دو مرحله از سوی اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان فیروزه در سال های 1390 و شهریور ماه 91 مرمت شده است.

5- آب انبار قدیمی و زیبای روستای همت آبادزمانی در 18 کیلومتری جنوب شهر فیروزه

این آب انبار تاریخی متعلق به دوره قاجاره است که تا دوره پهلوی دوم از آن استفاده می شد . اکنون با مرمت و بازسازی آن، از این بنای تاریخی بعنوان باشگاه ورزشی بدن سازی جوانان روستا استفاده می شود.

ساختاری کلی بنای آب‌انبار روستای همت‌آباد زمانی فیروزه دربرگیرنده‌ی یک ورودی و سردرب، راهرو و پله‌هایی که به پاشیر می‌رسند، مخزن و آب‌انبار است. سردرب این بنا، با ارتفاع حدود 370 سانتی‌متر و با زاویه‌ی 45 درجه نسبت به کوچه‌ها و ساختمان‌های روستا قرار گرفته است. در بالای سردر ورودی، جای سنگی است که وقف‌نامه‌ی بنا روی آن حجاری شده و بر بالای ورودی نصب بوده است.

راهرویی، سردرب ورودی را به پاشیر مرتبط می‌نماید. پوشش راهرو، قوس هلالی داشته و به شیوه‌ی آجرچینی راسته-خفته اجرا شده است. قسمت پاشیر و دیوار بین مخزن و پاشیر، تخریب شده است.

پلان مخزن، شامل یک مربع و چهار ستون، در مرکز، و شیوه‌ی پوششی آن نیز از نوع طاق چشمه است.

6- حمام قدیمی روستای سرده در 15 کیلومتری جنوب شهر فیروزه

7- برج و باروی قلعه قدیمی سرده در 15 کیلومتری جنوب شهر فیروزه

8-تپه های تاریخی یوسف آباد (ثبت شده در میراث فرهنگی ) در 3 کیلومتری شرق شهر فیروزه و نیز تپه تاریخی چاه قره در 15 کیلومتری شمال شهر فیروزه

9- امامزاده حسن(ع) در محله دهنو خلج در غرب شهر فیروزه

10- قلعه قدیمی توزنده جان متعلق به دوره ساسانی در 15 کیلومتری جنوب غربی فیروزه

11- انجیر زو در روستای سلیمانی

دره (زو) انجیر در حدود 3 کیلومتری شمال روستای سلیمانی از توابع دهستان طاغنکوه شمالی بخش طاغنکوه شهرستان فیروزه در استان خراسان رضوی می باشد.این دره زیبا به خاطر درختان انجیر وحشی بسیاری که دارد از زمان های دور از سوی اقوام کرد ساکن منطقه (کرمانج شمال خراسان که برخی طوایف آن مثل عمارلو و توپکانلو در این بخش از شهرستان فیروزه زندگی می کنند)”انجیر زو” یعنی دره انجیر نام گذاری شده است. اگر چه مردم روستای سلیمانی به زبان ترکی تکلم می کنند اما نام کردی انجیر زو را برای این دره پذیرفته و از این نام استفاده می نمایند.

دره انجیرزو از اولین درخت در ارتفاع 1440 متری از سطح دریای آزاد شروع و تا محل سرچشمه آب در ارتفاع 1550 متری ادامه می یابد.این دره پوشیده از انواع درخت زبان گنجشک (که در لهجه محلی سورون گفته می شود) ، چنار و بید و درختان انجیر وحشی می باشد. چند چشمه ی کوچک جوشان آب دره را تأمین می کنند که رسیده به آن و نوشیدن از آنها خستگی از تن مسافر و کوهنورد در می آورد.این محل می تواند به عنوان قطب جذب گردشگر طبیعی در شهرستان فیروزه در آید . ناگفته نماند فراهم نمودن امکانات و تسهیلاتی مثل سرویس بهداشتی ، آسفالت جاده انجیر زو تا روستای سلیمانی و … می تواند تاثیر بسزائی در جذب گردشگر به این منطقه داشته باشد.

12- یخدان بحرود

یخدان روستای بحرود فیروزه، که قدمت آن به دروه‌ی قاجار می‌رسد، در جنوب غربی روستای بحرود، از توابع بخش مرکزی شهرستان فیروزه، قرار گرفته است. یخدان بحرود، در تاریخ 1386/10/12 و به شماره‌ی 20477، در فهرست آثار ملی ایران، ثبت گردیده است.

بنای یخدان بحرود، در میان بافت قدیمی و جانب جنوب غربی روستای بحرود، با ارتفاع 18 متر از سطح زمین‌های اطراف، قرار گرفته است. ورودی این یخدان زیبا، از ضلع شمالی، با عرض 20/1 متر است. قطر بنا 9متر و محیط بیرونی آن حدود 41 متر است. این بنا، در ضلع غربی، مخروطی شکل بوده و مصالح به کار رفته در این بنا شامل آجر با اندود کاهگل و استفاده از چوب در قسمت بالایی بنا می‌باشد.

نمایی از یخدان بحرود/ عکس از محمد تاجیک / تابستان 1389