جغرافیای طبیعی

مقاله

معرفی شهرستان فیروزه

1- موقعیت جغرافیایی

فیروزه يکي از شهرستان های نیمه شمالی استان خراسان رضوی است. اين شهرستان از شمال و شرق به بخش مرکزی شهرستان نیشابور، از جنوب به بخش میان جلگه نیشابور، از شمال غربی به بخش سرولايت نيشابور، و از غرب به بخش های مرکزی و مشکان شهرستان خوشاب و بخش مرکزی شهرستان سبزوار، محدود مي گردد.

اين شهرستان بين 36 درجه و 3 دقيقه تا 36 درجه و 33 دقيقه عرض شمالي و 58 درجه و 9 دقيقه تا 58 درجه و 41 دقيقه طول شرقي گسترش يافته است.

مرکز اين شهرستان شهر فيروزه است که در 20 کيلومتري شمال غرب شهر نيشابور و 145 کيلومتري غرب شهر مشهد- مرکز استان- و 115 کيلومتري جنوب شهر قوچان و 90 کيلومتري شرق شهر سبزوار واقع است.

اين شهر از سطح دريای آزاد 1170متر ارتفاع دارد. شهرستان فيروزه بر اساس آخرين تقسيمات کشوري در سال 1386 داراي 1586 کيلومتر مربع وسعت و شامل دو بخش مرکزی و بخش طاغنکوه است .

نقشه آخرین تقسیمات کشوری استان خراسان رضوی و موقعیت شهرستان فیروزه /1392

2- جغرافیای طبیعی

به طور کلي بیشتر مساحت شهرستان از نظر ریخت شناسی سطح زمین ، حالت هموار و دشت دارد. شیب زمین در تمام شهرستان به سمت کالشور نیشابور است که در جنوبي ترين نقطه آن جریان دارد.(كال شور نيشابور كه پس از عبور از دشت نيشابور به كالشور سبزوار مي پيوندد ، حدود 6 كيلومتر از مرز طبيعي شهرستان فيروزه با بخش ميان جلگه نيشابور را تشكيل مي دهد.)

شیب عمومی در بخش مرکزی از شمال به جنوب و در بخش طاغنکوه از شمال غربی به جنوب شرقی است که در نهایت به کالشور ختم می گردد . وجود همین شیب باعث شده رودخانه های فصلی(کال) بار و ماروسک همراه با چند مسیل (کال کوچک) دیگر نقش زهکش آب های سطحی و جاری منطقه در زمان بارش داشته و آب های سطحی را به کالشور که به کویر مرکزی ایران می ریزد ، انتقال می دهند.

پست ترین نقطه ارتفاعی شهرستان در جنوبی ترین قسمت شهرستان و در جنوب روستای رهن کاریز در بخش مرکزی و در حاشیه شمالی کالشور 1082 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

از نظر توپوگرافي(ناهمواري ها) و ژئومورفولوژيکي (شکل هاي سطح زمين) به دو قسمت کوهستاني و مرتفع و قسمت هموار و دشت تقسيم مي شود.

الف – قسمت کوهستاني و مرتفع

در شهرستان سه محدوده کوهستانی وجود دارد که بیشتر در دهستان هاي بخش طاغنکوه و دهستان فیروزه بخش مرکزی قرار دارند .

بيشتر قسمت هاي دهستان تحت جلگه هموار است و ناهمواری و ارتفاعاتی كمي در شمال غربي اين دهستان (شمال روستاي دولت آباد و غرب روستاي امير آباد ) وجود دارد كه جزو كوه هاي شمالي شهرستان محسوب مي گردند.

کوه های شمال غربی وشمالی بخشی از دامنه های جنوبی رشته کوه های بینالود محسوب می شود. كوه هاي غربي نيز جزو رشته كوه جغتاي مي باشد.

1- کوه های شمال غربی

در دهستان طاغنکوه شمالی قرار داشته و مرز میان بخش سرولایت نیشابور و بخش طاغنکوه را تشکیل می دهد. بلندترین قسمت این کوه ها قله جازندر است که با 2075 متر ارتفاع بلندترین نقطه شهرستان است .این کوه ها در افزایش بارش های منطقه و تامین آب های زیرزمینی و تعدیل دمای هوا در روستاهای گرماب شاهزاده ، رباطی ، مرزان ، فهنه ،کارجی، جمبرجوق و کلاته ها و مزارع دره های کوچک نقش مهمی دارد.

2- کوه های شمالی

بین دهستان فیروزه بخش مرکزی و دهستان طاغنکوه شمالی بخش طاغنکوه قرار دارد. بلندترین قله این مجموعه کوهستانی قله ایلان لی با 1942 متر در شمال روستای سلیمانی می باشد. از قله های معروف دیگر این کوه ها می توان به قله های خانم سر و سی سر اشاره کرد. وجود معدن مشهور فیروزه در این کوه ها از اهمیت خاصی برخوردار است.این کوه ها در تامین آب های زیرمینی و تعادل هوا در دو سوی دامنه شمالی و جنوبی خود نقش بسزایی دارند. روستا های بتو ، سلیمانی در دامنه جنوبی این کوه ها قرار دارند. مخروط افکنه بزرگ روستای سلیمانی از مناطق حاصلخیز و کشاورزی شهرستان محسوب می شود.

روستا های معدن بالا و پایین ، زاونگ ، رباطی بلوچ ها ،وزیریه در دامنه شمالی این کوه ها قرار دارند.

3- کوه های غربی

این کوه ها قسمتی از رشته کوه جغتای از کوه های غربی استان خراسان رضوی محسوب می شود. این کوه از حوالی روستا های گرماب بزرگ ، زروند و شوریاب در طاغنکوه جنوبی شروع شده و با امتداد به سمت غرب پس از عبور غرب طاغنکوه شمالی و بخش مرکزی شهرستان خوشاب ، وارد محدوده مرزی شهرستان سبزوار با جوین و جغتای می شود.

بلندترین قلل این کوه ها که در منطقه به کوه های طاغنکوه جنوبی معروف هستند ، عبارتند از : قله دوشاخ (قلعه جوق – قلعه جیک) با 1921 متر ارتفاع در نزدیکی روستای قلعه یزدان و قله جیستی (برجسته - کله قندی) با 1944 متر ارتفاع در نزدیک روستای شورگشت.

این کوه ها نیز در تامین آب های زیرزمینی و تعادل دمایی در حدود 20 روستا و ده ها کلاته و مزرعه در دهستان های طاغنکوه جنوبی و شمالی نقش مهمی دارد.

دور نمایی از قله جیستی در غرب روستای شورگشت بخش طاغنکوه/ عکس از محمد تاجیک / 1389

ب- قسمت هموار و دشت

تمامی محدوده هموار و دشت شهرستان بخشی از دشت بزرگ نیشابور قسمت محسوب می گردد . قسمتی هموار دهستان فیروزه بخش جنوبی جلگه ماروس می باشد. ( لازم به یاد آوری است که در لهجه های مختلف خراسانی به سرزمین های هموار جلگه گفته می شود اما در معنای علمی و جغرافیایی این سرزمین ها دشت هستند.) دهستان تحت جلگه نیز هموار بوده و در ادامه جلگه ماروس قرار دارد. رودخانه های ماروس و بار در تامین خاک و آب این قسمت دشت نقش مهمی دارند. دشت طاغنکوه که شمال و جنوب آن کوهستانی است نیز قسمتی از دشت نیشابور محسوب می گردد و دارای خاک حاصلخیز است و قطب کشاورزی شهرستان است. محدودیت منابع آب در تمام سطح شهرستان ،کشاورزی را تهدید می کند.

زمین شناسی

تمام قسمت های دشت و هموار از آبرفت های دوره کواترنر( دوره چهارم زمین شناسی) و مخلوطی از شن و ماسه و خاک رس پوشیده شده است.گنبد های نمکی و لایه گچی در دهستان فیروزه که شرایط را برای ایجاد معادن گچ و نمک فراهم کرده ، نیز متعلق به همین دوره میوسن است.

بخش جنوبی دشت و حاشیه شمالی کالشور آبرفت ها و ماسه های بادی با درصد شوری بالا وجود دارد. وزش باد دیزباد (با جهت شرقی – غربی )در این منطقه سبب فرسایش خاک می گردد.

در کوه های غربی بیشتر سنگ های آذرین قلیایی دوره کرتاسه دیده می شود.در دامنه های جنوبی کو های شمالی آبرفت های دوره ائوسن که فرسایش کوه ها به وجود آمده شرایط را برای ذخیره آب هاي زیر زمینی فراهم کرده است.

تأثير وضعيت مورفولوژيکي منطقه بر روي استقرار سکونتگاهها به گونه اي است که در قسمت کوهستاني و دامنه اي روستاهاي معدود، با فاصله و جمعيت نسبتاً زياد و برخورداري از آب چشمه استقرار يافته و باغداري در آنها رواج دارد. برعکس در پهنه وسيع دشت روستاهاي متعدد با برخورداري از آب چاه و زراعت آبي محصولات يکساله استقرار يافته اند.

آب و هوا

از نظر آب و هواي شهرستان داراي آب و هواي معتدل کوهستاني است که البته بین نواحی کوهستانی و دامنه ها با دشت اختلاف دمای محسوسی وجود دارد. در قسمت های جنوبی شهرستان آب و هوا به شرایط بیابانی نزدیک می شود.

متوسط دماي هواي شهرستان با توجه به نبود ایستگاه هواشناسی ، به کمک اطلاعات ايستگاه هواشناسي نیشابور (نزدیک ترین ایستگاه هواشناسی به منطقه) حدود 14 درجه سانتي گراد تعیین می گردد. بطور کلي دماي هوا از شمال به جنوب منطقه بطور محسوسي افزايش مي يابد.

متوسط بارش منطقه حدود 240 ميليمتر است که از 280 ميليمتر در ارتفاعات شمال غربی و غربی تا 220 ميليمتر در جنوب بخش مرکزی متغيير است.

در اين منطقه با توجه به همجواري دشت و کوهستان و تفاوت آب و هوايي بين آنها، بادهاي محلي فراواني مي وزد که مهمترين آنها از سمت جنوب شرق و شرق ، باد ديزباد مي باشد که در سمت جنوب بخش شديدتر است و از غرب و شمال غرب باد قوچان که نسبتاً خنک و مرطوب است منطقه را تحت تأثير قرار مي دهند.

پوشش گياهي منطقه هم تحت تأثير اقليم و بويژه بارش قرار دارد که در بخش هاي شمالي و کوهستاني شرايط مناسب تري دارند و باعث گسترش فعاليت هاي دامداري در اين قسمت شده اند.

تهیه کننده : محمد تاجیک دبیر جغرافیای شهرستان فیروزه